دلفان جغرافیا

 

شهرستان دلفان به مرکزیت شهر نورآباد، در میان رشته کوه های سرسبز و سربه فلک کشیده زاگرس و در گوشه شمال غربی استان لرستان ، هم مرز با استان های همدان ، کرمانشاه و ایلام (1) واقع شده است .این شهرستان از شمال شرق و شمال به نهاوند ، از شمال به شهرستان صحنه ، از شمال غرب به هرسین ، از غرب به کرمانشاه و ایلام ، از جنوب غرب و جنوب به کوهدشت ودوره چگنی و از جنوب شرق و شرق به شهرستان سلسله محدود می شود.

محدوده جغرافیایی این شهرستان بین 33درجه و 48دقیقه تا 34درجه و 22دقیقه عرض شمالی و 47درجه و 21دقیقه تا 48درجه و 19دقیقه طول شرقی واقع شده است . ( مرکز آمار ایران )

گستردگی جغرافیایی این شهرستان در طول 52دقیقه و عرض 28دقیقه نشان می دهد که این شهرستان در طول جغرافیایی بیشتری کشیده شده است ، لذا با توجه به موقعیت جغرافیایی مذکور ،نقاط شرق و غرب آن دارای 4 دقیقه اختلاف ساعت است(سازمان مدیریت و برنامه ریزی لرستان ).

شهرستان دلفان باوسعت 43/2570کیلومتر مربع 13/09درصد از مساحت 84/28157کیلو متر مربعی استان لرستان را به خود اختصاص داده است . (2) تا قبل از آخرین تقسیمات کشوری در سال 1382 مساحت این شهرستان 2738کیلو متر مربع بود ، اما بعد از الحاق پنج روستا از بخش کاکاوند به شهرستان کرمانشاه مساحت آن حدود 167 کیلو متر مربع کاهش یافت. (3)در میان دهستانهای دلفان ، دهستان اتیوند جنوبی (4) با 647کیلومتر مربع مساحت بیشترین و دهستان کاکاوند غربی هردو در بخش کاکاوند با 105 کیلومتر مربع کمترین مساحت را در بین دهستانهای دهگانه این شهرستان به خود اختصاص داده اند.سه دهستان اتیوند شمالی ، نورآباد (چواری ) و نورآباد (نورعلی ) با مساحت تقریبی هرکدام 195 کیلو متر مربع دارای مساخت یکسانی هستند. (5)

 – ناهمواریها

چین خوردگی های شهرستان دلفان جزیی از سلسله جبال زاگرس می باشدکه در دوران سوم زمین شناسی به وجود آمده است، و با جهتی شمال غربی – جنوب شرقی از مریوان تا بندر عباس امتداد دارد.واقع شدن این شهرستان در میان رشته کوههای مرکزی زاگرس با ارتفاع متوسط 1700 تا 2100 متر باعث گردیده است که این منطقه در زمره مناطق مرتفع و بلند کشور به شمار آید. به طور کلی این شهرستان ، منطقه ای کوهستانی است که مرکز و اطراف آن را کوه فرا گرفته و بجز چند دره ی آبرفتی و چند دشت محدود ، سرزمین هموار دیگری در آن بچشم نمی خورد. حاشیه ی این شهرستان را رشته کوههای مرتفعی در بر گرفته است که از سمت خارج به شهر ها و بخش های کم ارتفاع مشرف هستند.(6) این رشته کوهها عبارتند از : رشته کوه گرین در شمال شهرستان که در حقیقت ادامه ی اشترانکوه است و همچون سدی بزرگ دلفان را از نهاوند و صحنه جدا کرده است . رشته کوه مهم دیگر دلفان رشته کوه مانگه نی است که در حقیقت بخشی از رشته کوه بزرگ سفید کوه است و از تنگه گاوشمار در جنوب دلفان تا تنگه گیزه رود در غرب این شهرستان ادامه دارد و مناطق جنوبی دلفان را از شهرهای کرمانشاه ، کوهدشت و شهرستان دوره چگنی جدا می سازد. سرکشتی نیز دیگر رشته کوه زیبا و دیدنی دلفان است که به موازات سفید کوه در جنوب دلفان کشیده شده است ، اما طول و ارتفاع آن از سفید کوه کمتر است ؛ مهراب کوه ، کوه پری ، منگا ول ، چال غلام ، بزکن وسلاسل از دیگر کوههای دلفان هستند که پرداختن به آنها از حوصله ی این نوشته خارج است. کوههای مرکزی دلفان نیز از جنوب شرق تا شمال غرب دلفان به صورت منفرد و پراکنده واقع شده اند ، در حد فاصل این کوهها دشت هایی کوچک و دره هایی شکل گرفته اند که از دیر باز محل استقرار کانون های جمعیتی بوده اند . هرچند به دلیل ساختار دیوار مانند کوه گرین در دلفان امکان بوجود آمدن کانون های جمعیتی در آن وجود ندارد ، اما وجود دشت خاوه در دامنه جنوبی آن به دلیل برخورداری از خاک مناسب و آب فراوان ، شرایط ایده آلی را برای استقرار بزرگترین کانون جمعیتی شهرستان فراهم آورده است ، به گونه ای که بزرگترین روستاهای شهرستان در این دشت شکل گرفته و شهر نورآباد در حاشیه ی آن واقع شده است . جنوب و جنوب شرقی دلفان نیز محدوده ای وسیع ، شامل تپه ماهور ها و ارتفاعات است که به دلیل پرعارضه بودن ، کمبود منابع آب و مشکلات عدیده در حمل و نقل ، امکان شکل گیری کانون های بزرگ جمعیتی در آن وجود ندارد. بر اساس نقشه توپو گرافی دلفان ، حداکثر ارتفاع در شمال شهرستان متعلق است به قله زیبا و دیدنی چهار شاخ در رشته کوه گرین با ارتفاع 3188 متر ، و حداقل آن در غرب شهرستان ، در محل خروجی رودخانه زیبا و خروشان گیزه رود در دهستان کاکاوند غربی با ارتفاعی معادل 1190 متر ؛ شهر نورآباد نیز دارای ارتفاعی معادل 1870 متر از سطح دریا است.

- آب و هوا :

قرارگرفتن شهرستان دلفان در میان رشته کوههای زاگرس ، ارتفاع زیاد از سطح دریا، عرض بالای جغرافیایی و تاثیر پذیری فراوان از توده های هوای سرد که از طرف شمال و شمالغرب ، بیشتر به صورت سیستم های سینوپتیکی وارد این شهرستان می شوند ، همگی دست به دست هم داده تا اقلیمی سرد و مرطوب با زمستان هایی سرد و یخبندان و تابستان هایی معتدل و بهارگونه بوجود آورد. از دیگر ویژگی های آب و هوایی دلفان بویژه در نیمه شمالی (7) می توان به بارش سنگین برف ، دمای پایین همراه با یخبندان های طولانی و وزش بادهای شدید اشاره کرد. معمولا اولین نشانه های زمستان در دلفان را می توان در اواخر آبان ماه با بارش اولین برف در قله های مرتفع گرین و چهل نابالغان مشاهده کرد، اکثر بارندگی های منطقه ناشی از ورود جبهه های مرطوب مدیترانه ای است که وارد مناطق غربی ایران شده و در برخورد با ارتفاعات زاگرس موجب بارندگی می شوند، متوسط بارندگی سالانه دلفان حدود 450 میلیمتر است که البته این میزان در سالهای مختلف متفاوت است و دامنه ی تغیرات آن از 400 تا700 میلیمتر در نوسان است . به دلیل رژیم بارندگی مدیترانه ای ، بیشتر بارش ها در فصول سرد سال رخ می دهد ، از اینرو حدود 85% از کل بارش سالانه در حدفاصل ماه های آذر تا اردیبهشت ماه اتفاق می افتد. معمولا در نیمه ی اول دیماه و بهمن ماه بیشتر بارش ها بویژه در ارتفاعات بالای 1650 متر به صورت برغ دیده می شود و از این زمان به بعد معمولا شاهد بارش برف در ماه های اسفند و فروردین در ارتفاعات بیش از 1900 متر هستیم. متوسط ایام یخبندان در سطح شهرستان معمولا بین 97 تا 105 روز متغیر است ، از اینرو می توان دلفان ، بالاخص شهر نورآباد را یکی از سرد ترین شهر های ایران نامید. اما علیرغم سرماس شدید در فصل زمستان آین دیار دارای تابستانی معتدل و بهاری است ، به گونه ای که به ندرت حداکثر دمای آن به 30 درجه بالای صفر می رسد؛ به هر حال چنانچه بر اساس آمار و ارقام دریافتی از ادارات هواشناسی و تجزیه و تحلیل داده ها بخواهیم بر اساس نظر دانشمندان اقلیم شناس برای دلفان اقلیم آب و هوایی تعریف کنیم ، باید گفت بر اساس سیستم اقلیمی دومارتن دلفان دارای اقلیم مدیترانه ای و بر اساس تقسیم بندی آمبرژه این خطه از خاک زیبای کشورمان دارای اقلیم ارتفاعات ( سرد کوهستانی ) است.

 – آب های روان

شهرستان دلفان به دلیل بهره مندی از ریزش فراوان نزولات جوی و وجود ارتفاعات برفگیر که نقش مهمی در ذخیره ی آب بر عهده دارند، دارای رود های فصلی و دائمی فراوانی است که از سرشاخه های اصلی کشکان و سیمره (کرخه ) بشمار می روند ، همچنین در این شهرستان بیش از صد سراب بزرگ و چشمه ی دائمی وجودار که هر کدام از آنها نقش مهمی در رونق بخشیدن به زندگی مردمان این دیار بر عهده دارند. حوزه آبریز دلفان را می توان به سه بخش تقسیم کرد که عبارتند از : حوزه ی آبریز گاماسیاب که کم وسعت ترین حوزه آبریز در دلفان بوده و تنها بخش بسیار کوچکی از دهستان خاوه جنوبی را شامل می شود . دیگر حوزه ی آبریز دلفان حوزه ی آبریز کشکان است که علاوه بر دهستان میربگ جنوبی ، بخش هایی از دهستان میریگ شمالی و خاوه جنوبی را شامل می شود، اما وسیع ترین حوزه آبریز در این شهرستان متعلق به آبریز سیمره می باشد که به دلیل توپوگرافی خاص منطقه که عمده ی شیب زمین شمال شرقی – جنوب غربی است ، موجب شده است که بیشتر رودها و روان آبهای دلفان به سمت غرب جریان داشته و به رودخانه سیمره بریزند. این حوزه ی آبریز شامل بخش کاکاوندو دهستانهای نورآباد ، نورعلی ، خاوه شمالی و بخش وسیعی از دهستان های میربگ شمالی و خاوه جنوبی را شامل می شود. از مهمترین رود های دلفان می توان به رودهای خاوه و گچنه (8) که پس از عبور از شهر نورآباد رودخانه ی بادآور را به وجود می آورند و در نهایت به گیزه رود در غرب دلفان می ریزد؛ همچنین رود خانه های حسن گاویار (چم زکریا) ، تیزآب (9) و رود سرخگون زوُوَر و کنگاوری از دیگر رودهای دلفان هستند؛ از مهمترین سرابهای دلفان می توان به سراب قمش ، عبدالحسینی ، حسین آباد ، مرادآباد ، گلامبحری ، نیاز ، آب دوغ ، دولیسکان ، غسلگه ، سربیشه ، مورینه ، دم قلمه و ... اشاره کرد.ناگفته نماند که در دهستان کاکاوند غربی چشمه ی آب گرمی بنام گرمابه وجود دارد که به دلیل وجود گوگرد و املاح معدنی در آن در درمان بیماری های پوستی و مفصلی مورد استفاده قرار می گیرد.

- پوشش گیاهی

از نظر پوشش گیاهی شهرستان دلفان به دو بخش جنگلی (نیمه جنوبی ) و مرتعی (نیمه شمالی ) تقسیم می گردد. بر اساس پژوهش های انجام گرفته توسط هانری پاپو (10) کارشناس سازمان جهانی خوار و بار

     ، دلفان در ناحیه ی رویشی ایرانی – تورانی واقع شده است و بر اساس میزان بارندگی و معدل درجه حرارت

دارای سه زیر ناحیه نیمه استپی ، جنگل های خشک و کوه های مرتفع است ، در دو زیرناحیه نیمه استپی و کوه های مرتفع اغلب مراتع و در جنگل های خشک ،جنگل های بلوط ( گونه ی غالب ) و سایر گونه های جنگلی از جمله انجیر کوهی ، گلابی وحشی ، پسته کوهی و ... دیده می شود. لازم به ذکر است که در اطراف روستاهای یارآباد و ططیانسر میربگ نوعی درخت منحصر به فرد بلوط می روید که شش محصول فرعی از جمله میوه ی بلوط، کلکلف ، مازو ، مان و جفت از آن به دست می آید. بر اساس نقشه ی پوشش گیاهی استان لرستان ( مرکز تحقیقات آب و خاک) شهرستان دلفان دارای فلور نیمه استپی است که این ناحیه دارای گونه هایی غنی از خانواده های گیاهی مرکبان ، نعناعیان ، چتریان ، گاوزبانیان ، گندمیان و بقولات است . همچنین در ارتفاعات بالاتر از 2700متر فلور گیاهی ارتفاعات دیده می شود. در این فلور گیاهان بالشتکی ، نوعی اسپرس ، چوبک و کلاه میر حسین بسیار دیده می شود؛ افزون بر آن در این ارتفاعات درختان سوزنی برگ ارس و درختچه بادام نیز دیده می شود. به هر حال در یک تقسیم بندی کلی می توان گفت مناطق شمالی دلفان به دلیل همجواری با مناطق سردسیر شمالی از لحاظپوشش جنگلی ضعیف ، اما به دلیل برخورداری از خاک حاصلخیز و آب کافی بهترین گونه مراتع در این قسمت بویژه در ارتفاعات و دامنه های رشته کوه گرین دیده می شود و نیمه شمالی نیز به دلیل همجواری با مناطق گرم جنوبی و خاک مناسب دارای پوشش جنگلی مناسب با گونه ی غالی بلوط است.

- زندگی جانوری

هنوز هستند کهنسالانی که شاهد حضور گله های بزرگ کل و بز کوهی و آهوی وحشی در در دامنه کوهها و حتی در مجاورت روستاها بوده اندو با حسرت از آن ایام یاد می کنند ، اما متاسفانه به دلیل زیاد خواهی انسانها و تجاوز به عرصه های زندگی حیوانات روز به روز از تعداد آنها کاسته شد و امروزه فقط خاطره ای از آنها باقیست و نسل اکثر حیوانات حلال گوشت (شکارکردنی ) در این مناطق رو به انقراض گذاشته است . بر اساس تحقیقات میدانی نگارنده که ده سال به طول انجامید می توان مهمترین گونه های حیوانی موجود در شهرستان دلفان را به شرح زیر نام برد ؛ انواع پرندگان شامل عقاب و شاهین در دشت خاوه و دامنه های سرکشتی ، کبک و پرندگان کوچک در ارتفاعات ، گرگ ، کفتار ، شغال ، گراز ، روباه،خرگوش و همچنین خزندگانی چون انواع مار سمی و غیر سمی ، انواع مارمولک و آبزیان از جمله انواع ماهیان سرد آبی و خرچنگ به همراه سمور آبی ،همچنین در مناطق جنوبی و غرب دلفان وجود گربه ی وحشی (پلنگ)، خرس و به ندرت قوچ و بز کوهی نیز گزارش شده است ، اما متاسفانه به دلیل رفتار ناشایست بعضی از انسانها طبیعت  روز به روز از تعداد گونه های جانوری کاسته می شود و اگر این رویه ادامه یابد در آینده ای نچندان دور می بایستی در کتابها و تصاویر بجای مانده به دنبال حیوانات گشت ،که امید واریم این اتفاق هرگز رخ ندهد.

.

پی نوشت ها :

1- در نقشه های با مقیاس یک پنجا ه هزارم سازمان جغرافیایی ارتش ، این شهرستان دارای حدود 5/8 کیلومتر مرز آبی در حوزه رود سیمره با استان ایلام است.

2- رزم آرا مساحت دلفان را 1500، ایزد پناه 1670 و ساکی 1700 کیلو متر مربع نوشته اند.

3- در سال 1382 پنج روستا به اسامی چم نوزه، کنی مار (هوز حسن ) ، کنی تومن ( هوز امید علی ) ، کالگه شهرین و هوره تاو لیژه (زیر تنگ ) به دلیل مشکلات عدیده در خدمات رسانی و رفت و آمد به دلیل نزدیکی به شهر کرمانشاه به این شهرستان الحاق شدند.

4- در اصل ایوتین به معنی حمایت کننده صحیح است که به اشتباه اتیوند نوشته می شود.

5- مساحت سایر دهستان های دلفان به این قرار است : میربگ شمالی291، میربگ جنوبی 205 ، خاو شمالی 138 ، خاوه جنوبی 238 و کاکاوند شرقی 360 کیلو متر مربع می باشد.

6- شهرستان دلفان دارای اختلاف ارتفاع از 300 تا 700 متر با شهر های همجوار خود است.

7- نیمه جنوبی شهرستان دلفان به دلیل ارتفاع کمتر و همجواری با مناطق گرمسیری از اعتدال بیشتری برخوردار است

8- به دلیل وجود املاح گچ این رود به گچینه موسوم شده است لذا اطلاق نام گنجینه برای آن صحیح به نظر نمی رسد

9 – آقای ایزد پناه در کتاب آثارباستانی و تاریخی لرستان(جلدسوم) به اشتباه تنها رود دلفان را بادآور میداند که از به هم پیوستن رود تیزآب و خاوه بوجود می آید در صورتی که تیزآب از ساخه های کشکان است و بادآور به سیمره می ریزد

Hanry Papoo-10.

منابع و مآخذ:

1 – مرکز آمار ایران – بخش پژوهش های جغرافیایی – 1385 . تهران

2- سازمان مدیریت و برنامه ریزی استان لرستان – سالنامه آماری سال 1385 و 1382

3 – مجموعه تحقیقات میدانی و کتابخانه ای نگارنده حدفاصل سالهای 1379 تا 1389

4- طرح توسعه شهر نورآباد و حوزه نفوذ شهر داری نورآباد

5- اداره کل هواشناسی استان لرستان

6- مرکز تحقیقات آب و خاک سازمان جهاد کشاورزی استان لرستان